Zeki Baştımar, bundan 35 yıl önce 18 Kasım 1974 günü yaşama gözlerini yumdu. Ömrünün kesintisiz 50 yılını Türkiye Komünist Partisi’nin saflarında geçirdi. Genç bir öğretmen okulu öğrencisiyken çıktığı yolda TKP il komitesi, merkez komitesi, polit büro üyeliği ve Merkez Komitesi Birinci Sekreterliği görevlerini üstlendi. Yaşamının on yılı aşkın bölümünü cezaevinde, 13 yılını siyasal sürgünde geçirdi. İlk tutuklanma tarihi 1930, son tahliye tarihi 1959 oldu.
Birinci bölümde Zeki Baştımar’ın yaşam öyküsünü, RGASPI’de (Rusya Devlet Siyasal Sosyal Tarih Arşivi) bulunan şahsi dosyasına ve diğer belgelere dayanarak sunuyoruz. Rusça belgeleri Rüstem Aziz Türkçeleştirdi, teşekkür ediyoruz. RGASPI’de fond 495, opis 266 tümüyle Türklerin ve kimi Azerilerin şahsi dosyalarını içeriyor; 320 dolayındaki bu dosyaların arasında komünist partisi üyeleri olduğu gibi Celal Bayar, Kazım Karabekir, Necmettin Sadak vb. siyasetçiler, askerler, gazetecilerle ilgili dosyalar da var. Bu ve benzeri dosyalar Komintern döneminden sonra SBKP MK Yabancı Komünist Partileriyle İlişkiler Şubesi, SBKP MK Özel İşler Sektörü vb. tarafından tutuluyor. SBKP MK Özel İşler Şubesi belgeleri şahsi dosyalarda yer almıyor ve halen kullanıma açık değil.
Bu vesileyle TKP’nin 1973’ten sonra girdiği döneme öngelen belgeler ilk kez yayımlanıyor:
– Marat’ın Zeki Baştımar’ın artık görevlerine yerine getiremediğine ilişkin Aralık 1972 tarihli V. V. Zagladin ile görüşme tutanağı,
– TKP’nin 24.5.1973 tarihli Marat ve Aram imzalı TKP Merkez Komitesi Bürosu’nun Atılım Kararı olarak bilinen ve Zeki Baştımar’ın görevden alındığı toplantı tutanağı,
– Almanya Sosyalist Birlik Partisi’nin TKP’deki görev değişimi ile ilgili Federal Almanya Devlet Arşivi’ndeki duyurusu,
– Zeki Baştımar’ın görevden alınmasının ardından SBKP Uluslararası İlişkiler Sekreterliği’ne gönderdiği ve TKP’nin yeniden ayağa kaldırılması konusundaki görüşlerini de içeren mektubu, ve
– Zeki Baştımar’ın Haziran 1973’te V.V. Zagladin ile Moskova’da yaptığı son görüşmenin tutanağı.
İkinci bölümde, Rasih Nuri İleri Arşivi’nden Zeki Baştımar’ın değişik cezaevlerinden Boz Mehmet’e (Bozışık) göndermiş olduğu mektuplar yer alıyor. 1990’lı yıllarda Boz Mehmet’in evindeki “zula”sını açtıklarında ne yazık ki paketi tutan ipin kopmuş ve bir kısım mektupların hasara uğramış olduğunu Boz Mehmet ile Rasih Nuri birlikte görüyorlar. Bir bölümü Eski Türkçe olan mektuplar da bu kitapla gün yüzüne çıkıyor. Bu mektuplardan yararlanmamıza izin veren Rasih Nuri İleri’ye ve Eski Türkçe mektupların transliterasyonunu yapan Şeyda Oğuz’a da teşekkür ediyoruz.
Üçüncü bölümde, Zeki Baştımar’ın Yeni Çağ dergisinin uluslararası bölümünde ve Özel Sayfalar’da yayınlanmış makale niteliğindeki yazılarına ve Yeni Çağ’ın eki olarak ayrı bası halinde yayınlanmış Dâva ve Müdafaâ başlıklı 1951 davasındaki savunmasına yer verdik. Yeni Çağ dergisinin 40 bin sayfayı bulan koleksiyonunu tarayarak metne dönüştüren Feridun Gürgöz’e teşekkür ediyoruz. Bu kitaptaki yazılardan bir bölümü TÜSTAV Yayınları’ndan çıkmış 1963-1965 TKP Belgelerinde İşçi-Demokrasi Hareketi ve TİP adlı derlemede yer alsa da, bütünlük açısından bu yazılar elinizdeki derlemeye de konmuştur.
2. Baskı İçin
Zeki Baştımar çalışması tükeneli çok zaman oldu, ancak kimi belgelere ulaştıktan sonra yeni baskısını yapmak istiyordum. Nitekim bu 2. baskısında şu ekler yer alıyor:
1. Harp ve Sulh romanının çevirisi sırasında Nâzım Hikmet ile Zeki Baştımar arasındaki mektuplaşma. Bu mektuplar, yurtdışına giderken Zeki Baştımar tarafından yeğeni Süreyya Hacıyakuboğlu’na bırakılmış, o da bunları İlhan Selçuk’a iletmiştir. İlhan Selçuk’un bağışı olarak Nâzım Hikmet Kültür ve Sanat Vakfı arşivinde bulunan bu mektupların bir kopyasını ve yayın haklarını veren Vakıf yöneticilerine teşekkür ediyorum.
2. 18 Eylül 953 tarihli Son Tahkikat Kararı’yla birlikte tebliğ edilen İddianame’de Zeki Baştımar ile ilgili bölümü, daha önce yayınlanmamış olduğu için bu baskıya ekledim. Bilindiği gibi Esbab-ı Mücibeli Hüküm, BDS Yayınları tarafından “1951 TKP (Türkiye Komünist Partisi) Tevkifatı” adıyla Haziran 2000’de yayınlanmıştı.
3. Zeki Baştımar’ın Esbab-ı Mucibeli Hüküm’de kısmen yer alan mahkeme sorgusu da ilk kez Mehmet Ali Aybar’ın el yazısı metninden hareketle yayınlanıyor. Bu sorguda Zeki Baştımar yukarıda anılan mektuplaşmalara da değinerek bir soru üzerine şu cevabı veriyor: “Soruldu: Abdülkadir’le olan buluşmalarımın ifadesinde geçen mahallerden ayrı olarak Harbiye ile Tophane arasındaki yolda tesadüfen rastlamış olduğunu, Nâzımın neşredilmemiş bazı şiirlerini kendisinden duyarak alâka gösterip istemiş olduğunu, bu şiirleri başkalarına vermiş olduğundan alıp Abdülkadir’e vermediğini ve bahsi geçen şiirleri Nâzım hapiste iken kendisi ile olan muhaberesi sırasında temin etmiş olduğunu ve bu şiirlerin siyasi mahiyetleri olmadığını söyledi.” Bu belge Tarih Vakfı Arşivi Mehmet Ali Aybar Arşiv Fonu’nda yer alıyor; yayınlamama izin veren Tarih Vakfı yöneticilerine, başta Sevgili dostum Mehmet Ö. Alkan olmak üzere teşekkür ediyorum.
4. Son bölümde yer alan Zeki Baştımar’ın çeviri bibliyografyasını benimle paylaşan Bülent Erdem’e teşekkür ediyorum.
Kitabın ilk baskısında yer alan fotoğraflardan biri, Anjel Açıkgöz ve Murat Alp ile birlikte Leipzig’de Zeki Baştımar’ın mezarını ziyaretimiz sırasında çekilmişti; Bizim Radyo’nun emektarlarından Anjel (Merih) abla 17 Haziran 2017’de yaşama gözlerini yumdu, onun anısı ve mücadelesi önünde de sevgi ve saygıyla eğiliyorum.
2017 yılında Sosyal Tarih Yayınları’ndan çıkan TKP’nin Sesi Radyosu Mayıs 1967-Aralık1973 kitabı Zeki Baştımar’ın da mimarları arasında bulunduğu TKP’nin 1973 atılımının önemli kilometre taşlarından birinin belgelerini içeriyor.
Zeki Baştımar’ın anısı ve mücadelesi önünde bir kez daha saygıyla eğiliyorum.
Erden Akbulut
Ocak 2018